У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.
У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.
Замовіць кнігу можна ТУТ
Праз могілкі
Слова на дарогу
Узімку 1998 году мы з паэтам Славамірам Адамовічам апынуліся ў вёсцы Траскоўшчыне. Дакладней, у санаторыі пад Менскам, дзе праходзіў нейкі журналісцкі сэмінар. Пяціразовае харчаваньне, масажы-саўны і кактэйлі-більярды суправаджаліся гарачымі дыскусіямі пра лёс нашай шматпакутнай Бацькаўшчыны. У вёску я не выходзіў. Тым часам Славамір апранаў свой шыкоўны набыты ў Варшаве строй і, рыхтык опэрная зорка, выпраўляўся ў паход, як ён казаў, па жывыя сюжэты.
Аднойчы ён прапанаваў мне скласьці яму кампанію. Ды не абы-куды, а на вясковыя могілкі. Ну ўжо там якія табе жывыя сюжэты? — заўпарціўся я. «Хачу знайсьці беларускія магілы». У адказе была інтрыга. Мы нават ледзь не паспрачаліся. Маўляў, бліжэйшая беларуская магіла — на Вайсковых кладах у сталіцы. Але ўпэўніцца ва ўласнай рацыі на свае вочы я адмовіць сабе ня мог i пайшоў разам зь ім. Хоць, шчыра кажучы, як жа мне хацелася памыліцца! Я цалкам быў на ягоным баку. I ня менш за яго хацеў на самых звычайных беларускіх могілках убачыць беларускамоўную магілу не народнага паэта, ня сябра саюзу мастакоў, а надмагільле, зь якога можна было б зразумець, што пад ім спачывае ўсяго толькі Беларус.
Могілкі былі немалыя. Замшэлыя драўляныя крыжы стогадовае даўніны і праржавелыя, звараныя са звычайных водаправодных трубаў крыжы нашага часу. Уразіла мноства дзіцячых магіл. Каля адной я нават расхваляваўся. Хлопчык Валодзя прыйшоў на сьвет у адзін месяц i год са мною. Дата сьмерці — 1971 — якраз той год, да якога сягае мая ўласная памяць. З выцьвілага мэдальёну глядзеў занадта сур’ёзны для трохгадовага чалавека твар. Адчуваньня радасьці жыцьця ад тых лічбаў i таго погляду ў мяне не паболела.
Калі мы, задаволеныя, зьбiралiся сыходзіць, нам трапілася яшчэ адна беларуская магіла. Грунтоўная агароджа і ладны драўляны крыж, пафарбаваны сіняю фарбаю, на якім нажом былі няроўна надрапаныя словы «пагіб ад фашыскай рукі 1944 Пражыў 47. Кухарчык К.М.» Тут ужо быў сюжэт. Жывы й да сёньня.Ён знайшоў беларускую магілу. Надпіс на ўрослым у зямлю камені паведамляў зь беларускiм аканьнем, што тут спачывае «Раба божая Татяна Ляхава». Наступныя два помнікі былі ўжо сьвядома беларускія. Ахайныя абэліскі Iвана ды Эмiлii Ляхаў. З чыёй iнiцыятывы? Дзяцей цi самога Iвана Паўлавiча, прыгожага савецкага афіцэра на здымку? Ды ці так гэта важна, калі двум падарожнікам па марозных кладах на душы стала цяплей.
Як мала, аказваецца, нам трэба, каб не пачувацца самотнымі ў сваёй мове, — знайсьці пару роднасных душ зусім невядомых, даўно зьніклых з гэтага сьвету людзей. Шчыра кажучы, я не магу ўявіць сабе вечнага жыцьця чалавечай душы. І ці ёсьць мовы там, куды зьнікаюць душы? Але драма i моц гэтае краіны ў тым, што нават душы памерлых, якія былі ёй адданыя, не зьнікаюць зь яе назаўжды і надпісамі на сваіх магілах ратуюць яе самабытнае аблічча.
Матруна, Яўхім’я, Вольга. Беларускія імёны на беларускіх магілах
Ці не тады, на вясковых могілках, узьнікла ў мяне ідэя наведаць забытыя адрасы тых, каго даўно няма сярод жывых, але чые думкі, эмоцыі, творы сфармавалі нас, цэлыя пакаленьні наступнікаў, без чаго наш лёс быў бы іншым. Прынамсі адзін радок знаёмай зь дзяцінства песьні ўвесь час круціўся ў маёй галаве: «Наши мёртвые нас не оставят в беде».
«Я родам зь дзяцінства»
Я меў акурат тры гады, калі ўпершыню пачуў Высоцкага. Калі ж запрацавала памяць, першае, што вывучыў, — песьню «Кони привередливые». Магнітафона ў нас не было, таму я здавольваўся кружэлкамі з «дазволенымі» песьнямі. Недазволеныя даляталі да мяне толькі з адчыненых вокнаў на вуліцы. Куды б я ні сьпяшаўся, уставаў як укапаны ды слухаў. Разумеў мала, але голас і напятая да немагчымага манера выкананьня ўражвалі.
Магнітафон у хаце завёўся толькі пасьля сыходу артыста. Ягоная сьмерць у маёй сьвядомасьці быццам адцягнулася ў часе й прасторы дзякуючы майму няведаньню бальшыні напісанага ім. Недзе была Масква й Ваганькава зь ягонай магілай, але пакуль у мяне ў запасе заставаліся непраслуханыя стужкі й непачутыя песьні, мёртвае Ваганькава лёгка адцянялася жывым голасам. Толькі калі скончыліся стужкі, што я пазьбіраў ад усіх сяброў ды знаёмых, ягоны канчатковы сыход стаў для мяне рэальнасьцю. Ад раптоўнасьці зразуметага я, памятаю, тады плакаў.
Як гэта ні дзіўна, думаю, менавіта Высоцкі адкрыў мне дзьверы ў беларушчыну. У краіну, дзе ўсё самае цікавае і захапляльнае прыхавана ад вачэй. Як дэфіцытная кніга Караткевіча за бязьлікімі савецкімі тамамі на паліцы кнігарні. Альбо як колішні барочны касьцёл, што пазнаваўся з тыльнага боку будынку, фасад якога быў аздоблены портыкамі і калёнамі сталінскага ампіру. Ці, наадварот, самае цікавае было на самым бачным месцы і таму заўважалася не адразу. Як старыя высокія дрэвы, што расьлі ў раёне зруйнаванай Нямігі, пазначаючы сваімі кронамі зьніклыя вулкі й двары найстарэйшых менскіх кварталаў. «Алісу ў краіне цудаў» я слухаў яшчэ ў Ніжнім Ноўгарадзе. Але асэнсаваньне прыйшло ўжо ў Беларусі.
Мне так бы хотелось, хотелось бы мне
Когда-нибудь как-нибудь выйти из дому
И вдруг оказаться вверху, в глубине,
Внутри и снаружи, — где всё по-другому!
Яшчэ ў 1979-м, будучы з тэатрам у Менску на гастролях, Высоцкі назваў Беларусь краінай, што было ў тыя часы незвычайна, а таму рызыкоўна. Усе казалі — рэспубліка. А тут… «Я вельмі добра ведаю гэтую краіну. Я шмат чым зьвязаны зь Беларусьсю, зь Менскам».
У яго тут былі свае памятныя мясьціны. Наваградчына, адкуль карані ягонай францускай жонкі, менскі раён Усход, дзе жыў ягоны сябра Вiктар Тураў, Дом афiцэраў, дзе гастраляваў ягоны тэатар… Аднак беларускіх вобразаў у ягонай спадчыне ня так i шмат. Згадваецца:
В холода, в холода
От насиженных мест
Нас другие зовут города, —
Будь то Минск, будь то Брест.
В холода, в холода…
Таксама згадваюцца беларускія словы ў ягоных вершах. Напрыклад, «вяртайся» ў дарожным дзёньніку. Ён апісаў Курган Славы: «Два огромных штыка полоснули морозом по коже. Остриями по-мирному к верху, а не накренясь». I ці ня дзякуючы ягонаму ўдзелу нашы кiнакрытыкi назвалі фільм Вiктара Турава «Я родам зь дзяцiнства» найлепшым творам за ўсю гісторыю беларускага кіно?
У 1982 годзе Гомельскі драматычны тэатар, дзе працавалі мае бацькі, гастраляваў у Горадні. Мы жылі ў гасьцініцы «Нёман». Пакуль мама і тата былі ў тэатры, я браў мапу Горадні ды ішоў на вывучэньне места. Я гэта рабіў у кожным горадзе, дзе мы гастралявалі. Да Горадні ўжо пасьпеў выхадзіць Крапіўніцкі і Марыюпаль ва Ўкраіне, Алматы і Кастанай у Казахстане. Але толькі на горадзенскіх вуліцах я адчуў тое таямнічае, непадобнае, несавецкае. «Где всё по-другому». За той ліпень, што мы былі ў Горадні, у мяне зьявіліся тут свае ўлюбёныя мясьціны. Замак. Кляштар брыгітак. Езуіцкі касьцёл.
Памятаю, як адзін актор, тэатральны парторг, зайшоў у той касьцёл. Паглядзець на ўбранства. «Ну зайшоў. Прыстроіўся да нейкай групы людзей. Думаю — турысты. Стаю, гляджу на скульптуры. Разам з гэтымі турыстамі. А яны — раз! — і ўсе на калені! А я адзін вытыркаюся, як дурань». «І доўга ты так узвышаўся?» «Ды не, бачком, бачком і хутчэй да выхаду», — пад агульны рогат скончыў парторг.
«Я родам зь дзяцінства» я ўбачыў ужо дарослым. Калі мог захапіцца экраннымі цудамі Аляксандра Княжынскага, апэратара, чыёй вяршыняй стаў «Сталкер» Андрэя Таркоўскага. Калі ўжо змог ацаніць майстэрства Яўгена Глебава, які аранжаваў мэлёдыі Высоцкага. І калі ўжо адчуваў дыскамфорт ад літаратурнай расейскай мовы кінагерояў на фоне горадзенскай сынагогі ды руінаў Ружанскага палаца. Калі Высоцкі выйшаў з брамы кляштару брыгітак, я ўсхваляваўся радасьцю пазнаваньня. Гэтая брама была адным з «маіх» месцаў.
Тады, у 1982-м, у нашай гасьцініцы жыла здымачная група кінакарціны «Чужая бацькаўшчына», самай беларускай стужкі з усіх зьнятых на «Беларусьфільме». Але тады мне, падлетку, імя аўтара аднайменнага раману Вячаслава Адамчыка нічога не казала. Як і імя рэжысэра Валерыя Рыбарава, які неяк убачыў мяне ў гасьцінічным калідоры. Прапанова зьняцца ў масоўцы ў якасьці вясковых хлапчукоў і дзяўчатак успрымалася намі, дзецьмі кулісаў, як цікавая прыгода. Ня больш.
У той вёсцы, куды прывезьлі нашу вясёлую кампанію, са мною адбылося нешта магічнае. Ня тое каб зьдзіўленьне маленькага месьціча вясковым бытам. Захапленьне было такое, нібы ад падарожжа ў часе.
Нас апранулі ў сапраўднае саматканае адзеньне. Нашыя гарадзкія фрызуры падкарэктавалі велізарнымі нажніцамі. Але найбольшы эфэкт выпаданьня з сучаснасьці са мною рабілі пахі. Незнаёмыя, таму найвастрэй успрынятыя. Пахі сена, на якім мы дурэлі, пакуль дарослыя важдаліся са сваімі кінакамэрамі. Пахі старых хатаў. Пахі зямлі.
Самым яркім уражаньнем таго дня, самым таямнічым і загадкавым быў драўляны касьцёл. Ён стаяў насупраць аднапавярховай школы. Пачарнелы ад часу, высокі. Дзьверы былі на замку. Мы падцягнуліся да вакенца, якое было над дзьвярыма.
За мутным шклом я ўбачыў жывую дэкарацыю да гогалеўскага «Вія». Аздоба касьцёлу была некранутая. На абразах і скульптурах ляжаў таўшчэзны пласт пылу. Па кутах зьвісала векавое павучыньне. А галоўная таямніца — пасярод касьцёлу стаяў катафалк з драўлянай разьбянай дамавінай.
У той дзень я трапіў у іншую краіну. Канчаткова разбуралі звыклую савецкую рэальнасьць гукі жывой беларускай мовы, якая тут панавала паўсюль. Беларусь на імгненьне паказала свой сапраўдны твар. І ён быў чароўны.
У той вёсцы памочніца рэжысэра зірнула на мяне і ўзмахнула рукамі. «Ды гэта ж чысты Міця Корсак!» Я нічога не зразумеў. Але мяне тут жа павялі да Рыбарава. Так я затрымаўся ў гэтай карціне назаўжды.
Праз гады, пераглядаючы «Чужую бацькаўшчыну», я спрабаваў узгадаць, што ж гэта была за вёска. Але ніхто ня мог даць адказу. Рэжысэр Валеры Рыбараў ня памятаў, апэратар Фэлікс Кучар памёр.
Апантаны ідэяй знайсьці тое месца, дзе зрабіў першы крок па жывой Беларусі, я кружляў над Горадзеншчынай пры дапамозе праграмы Wikimapia. І праз гадзіну «палёту» знайшоў-такі касьцёл насупраць школы. Патэлефанаваў у школу. І былая настаўніца мне пацьвердзіла, што сапраўды калісьці ў іх здымалася «Чужая бацькаўшчына». Вёска называецца Прывалкі.
Працяг будзе
