У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.
У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.
Замовіць кнігу можна ТУТ
ПАД’ЕЗД СТАРЫХ КАВАЛЕРАЎ
У Лёндане ёсьць Baker Street, вулiца, знакамітая на ўвесь сьвет сваім домам 221B, «дзе кватараваў Шэрлак Холмс». У Маскве на Бальшой Садовай, у доме 14/1, у кватэры № 50 «жыў Воланд». У Вэроне на Via Cappello, 23 можна пастаяць пад «бальконам Джульеты»… Турысты перш-наперш сьпяшаюцца наведаць гэтыя адрасы вядомых літаратурных пэрсанажаў.
Але адкуль такое імкненьне ў мясьціны прыдуманых падзеяў? Можа быць, гэта дзiцячая прага насамрэч патрапіць у прачытаную некалі казку? Як бы там ні было, лiтаратурны міт заўжды цікавейшы за рэальнасьць. Ёсьць такі адрас і ў Менску.
У 1979 годзе часопiс «Маладосць» пачынае друкаваць псыхалягiчна-дэтэктыўны раман Уладзiмера Караткевiча «Чорны замак Альшанскi». За некалькi гадоў раман становiцца бэстсэлерам, вытрымлiвае некалькi выданьняў у арыгiнале і ў перакладзе на расейскую мову. У iнтэлiгенцкiх дамах кніга Караткевiча займае пачэснае месца побач з тамамi Дзюма, Конана Дойля і Булгакава. У 1984-м раман экранiзуецца, што спрыяе яшчэ большаму камэрцыйнаму посьпеху. Агульны наклад «Чорнага замку» наблiжаецца да мiльёна асобнiкаў — выпадак для беларускай бэлетрыстыкі беспрэцэдэнтны. I хоць большая частка накладу перакладная, мне прыгадваецца фраза тых часоў: «Короткевича нужно читать только в оригинале».
«ПАНЕ МОЙ ВЯЛЕБНЫ» І НIЯКIХ «ДАРАГIХ ТАВАРЫШАЎ»
«Чорны замак» я перачытваў, нібы правяраючы, наколькi можа раман зь мінулае эпохі захапіць мяне сёньняшняга. I хоць пэўныя патасныя фрагмэнты твору нельга ўспрымаць без папраўкі на час стварэньня кнiгi, «Замак» i сёньня захоплiвае. I блiскучай iнтрыгай, i гатычным антуражам, i спалучэньнем розных часоў. Спалучэньнем ня «змрочнага сярэднявечча» са «сьветлым савецкiм сёньня», а таемнае мiнуўшчыны зь ня менш таямнiчаю цяпершчынай. Прычым Караткевiчаў «наш час» зусiм не ўспрымаецца канкрэтнымi сямiдзясятымi гадамi ХХ стагодзьдзя. Ягоныя героi маюць несавецкiя iмёны: Мар’ян Пташынскi, Герард Пахольчык, Адам Хiлiнскi. Цi, напрыклад, Вiтаўт-Ксавэры-Iнэзыльля-Хасэ-Марыя Шапо-Калавур-Лыганоўскi. I зьвяртаюцца яны адзiн да аднаго не інакш, як «пане мой вялебны». Нiякiх «дарагiх таварышаў». Быццам аўтар прадчуваў, што неўзабаве ім месца ня знойдзецца.
Калi я чытаў раман, мне ўвесь час хацелася наведаць тое месца, дзе жыў галоўны герой Антон Косьмiч i дзе адбывалася частка тых неверагодных падзеяў. Маю на ўвазе «Пад’езд кавалераў». Памятаеце?
«У маiм доме пяць паверхаў i чатыры пад’езды. Мой пад’езд трэцi. Завуць яго „пад’ездам старых кавалераў“ нездарма. Па нявыказанай iронii лёсу ўсе мужыкi ў iм (пра незамужнiх дзяўчат не кажу) або нежанатыя, або ўдаўцы, або… Але гэта сумная гiсторыя…»
Я быў далёкi ад думкi атаясамлiваць Альшанскi замак з Гальшанамi. Але аўтар не пакiдаў шанцаў на сумневы ў iснаваньнi менскага дому. Месца дзеяньня было апiсанае як з тапаграфiчнай, так i зь лiрычнай дакладнасьцю.
«Ранiцай мяне разбудзiў залiвiсты крык пеўня, а пасьля адчайнадушнае, надрывiстае кувiканьне парасяцi: вiдаць, несьлi ў мяху. Як на вёсцы. I кожную нядзелю мне вось так прыемна. I гэта адна з прычын, чаму я люблю сваю хату. Прыемна гэта казаць: мая хата, мой пад’езд, мой двор… Немагчыма ўседзець на месцы кожную нядзелю, калi цераз тракт ад майго дому адкрываецца рынак худобы: конi, каровы, сьвiньнi, залатыя рыбкi, авечкi, галубы, трусы, лясное зьвяр’ё, птушкi, сабакi i ўсё жывое. Да таго як агарадзiлi квартал — дзядзькi з вазамi стаялi сабе на тратуарах, а здаравушчыя мацёры, адвалiўшы саскi, ляжалi, мiлыя, на газоне. Харошы куток! Шкада, што рынак куды-небудзь перанясуць. I, галоўнае, за два крокі ад „вёскi“, ад таго куточка, занесенага на брук, вулачка, далей бульвар i шумны вялiкi горад».
Чытаючы Караткевiчавы дзёньнiкi, я зрабiў для сябе «адкрыцьцё»: нумары кватэры Антона Косьмiча і кватэры Ўладзiмера Караткевiча каля «Птушынага рынку» супадаюць. Праз пару гадзiнаў пасьля гэтага я стаяў каля дому № 48 на вулiцы Веры Харужай у Менску.
Пасярод двара я з прыемнасьцю адкрывальнiка аглядаў гэтую жывую i даўно знаёмую мне з кнiгі дэкарацыю.
«Звычайны новы двор з маладымi дрэўцамi, лавачкамi, газонамi, выбiтымi на бубен футбольным мячом. Толькi што ў двары засталося ад зьнесеных хат ускраiны — двухпавярховы дамок, дуб, зарасьцi ясеню, пара груш ды некалькi асуджаных яблынь i вiшань».
«ПАРДОН, ОЧЕНЬ СПЕШУ»
Зрэшты, двор — адзiнае, што супадала з кнiгай. Захаваўся нават той двухпавярховы дамок. Пафарбаваны цёмна-чырвонай фарбай, ён адразу прыцягваў увагу. На фоне хрушчовак, абкладзеных бляклай пліткай, гэты дом выглядаў як помнік даўніны. Пад’езд жа «кавалераў», у якiм калiсьцi жыў пiсьменьнiк, быў ня трэцi, а другi. Бо на пляцоўках «хрушчоўскiх» дамоў не магло быць па дзьве кватэры, як у рамане. Аўтар i тут «ушляхотніў» савецкае жытло. Праз што блыталася ўся выбудаваная сыстэма разьмяшчэньня герояў. Я стаяў на другiм паверсе надзвычай чыстага пад’езду перад 26-й кватэрай з новымi дзьвярыма i не адважваўся пазванiць. Паўзь мяне прабег iнтэлігентнага выгляду мужчына. Прабачце, — гукнуў я яго. — «Пардон, очень спешу». Я пазванiў. Званок не працаваў. Я пагрукаў. Нiякага адказу. Напэўна, гаспадароў няма дома, — зрабіў я выснову.
Ну павiнны ж жыхары такога пад’езду нешта ведаць цi адчуваць. Я йзноў выйшаў на двор, дзе абмяняўся параю фразаў з прыгожай маладой кабетай, што ўваходзiла ў дом. Даруйце, — сказаў я, — вам iмя Ўладзiмер Караткевiч што-небудзь гаворыць? — «Короткевич? Писатель, да? Говорят, он живет в доме, где гастроном». — Жыве? — перапытаў я. — «Ну да. Я так слышала». — А што вы скажаце наконт 26-й кватэры? — «Ой, я сама тут недавно. Но 26-я продавалась уже раз десять. Наверное, и сейчас переходит из рук в руки». Даведаўшыся ад мяне, што ў ёй жыў Караткевiч, кабета, падумаўшы, спытала: «Так что, мы, выходит, живем в легендарном доме?» — Выходзiць, — адказаў я.
Мае далейшыя блуканьнi па пад’езьдзе ўсё больш пераконвалi мяне ў тым, што ня варта блытаць лiтаратуру з рэальнасьцю. Караткевiча тут, безумоўна, памяталi. Як шумнага п’янiцу. Старая настаўнiца з чацьвертага паверху паскардзiлася мне на пісьменьніка за тое, што той, п’яны, пераблытаў паверхi i вельмi яе напалохаў сярод ночы, ломячыся ў яе цiхае гняздо. Крыўда бабулi была настолькi натуральнай, быццам iнцыдэнт адбыўся ня тры дзясяткi гадоў, а пару дзён таму.
Пабыўшы ў ролi ўчастковага мiлiцыянта, я падняўся на пяты паверх. Пажылы iнжынэр паведамiў мне, як ён шкадуе, што ўвесь час адмаўляў Караткевiчу скласьцi кампанiю за пляшкаю гарэлкi. «Я ведь к водке отношусь строго отрицательно, — сказаў ён, — а сейчас было бы что вспомнить. И даже, может быть, рассказать что-нибудь вам».
Вядома, нi старыя кавалеры, нi высакародныя псыхiятры, нi адстаўныя шпiёны ў гэтым пад’езьдзе нiколi не жылі. I, што самае для мяне дзiўнае, «Чорнага замку» з апытаных мною жыхароў нiхто не чытаў…
НАВОШТА БЫЛО РАМАНТЫЗАВАЦЬ «ХРУШЧОБЫ»
Ну навошта было рамантызаваць гэтыя няўдзячныя «хрушчобы», наракаў я на аўтара. Ну, чаму ён не стварыў свой «пад’езд кавалераў» дзе-небудзь на няiснай сёньня Нямiзе?
Я выйшаў на вулiцу ды пайшоў на асфальтавую пустку, на месцы якой некалi шумеў Старажоўскi рынак. Вокны Косьмiча па-ранейшаму заставалiся цёмнымi. Закурыўшы, я разгарнуў кнiгу i ў канцы раману натрапiў на адзiн цiкавы абзац. Якiмi ж па-дзiцячаму недарэчнымi выглядалi мае нараканьнi на няспраўджаны мiт!
«Вось i скончылiся мае пошукi, а ўсё адно застаецца адчуваньне нейкай незавершанасьцi, нiбы скончыў алфавiт недзе на трох ягоных чвэрцях. I ўспомнiўся герой нейкага твору, пакаёвы iнтэлiгент, якi цэлы дзень хадзiў па кватэры i абураўся, што вось недзе кошкi нагадзiлi, а ён анiяк ня можа разабрацца дзе. I толькi вечарам выясьнiў, што гэта зусiм ня кошкi ў кватэры напаскудзiлi, а гэта на вулiцы лiпы расьцьвiлi».
«Наш час» гэтага раману, якi шмат хто ўжо пасьпеў залiчыць у састарэлыя, насамрэч наперадзе. Яшчэ ня раз памяняюцца жыхары ў гэтым доме. Яшчэ ня раз дзякуючы Караткевiчаваму мiту нехта iншы па-новаму зiрне на такi, здавалася, нецiкавы гарадзкi краявiд. I яшчэ ня раз, праяжджаючы паўз гэты квартал, я скажу свайму спадарожнiку: а цi ведаеш, пане мой вялебны, што гэта за дом?
1999, жнівень
Працяг будзе
Папярэднія публікацыі
«А графаманаў трэба расстрэльваць»
Бедныя бабулькі паехалі на Польшчу
Сынтэз паганства і хрысьціянства
Дом творчасьці часоў Вялікага тэрору
Выкінуты «за непатрэбнасьцю» рай
«Быў час, быў век, была эпоха…»
