Клініка кітайскага дантыста. Беларускае Чэлсі

27 жнівень 2018, 08:00

Зьміцер Бартосік

У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.

У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.

Замовіць кнігу можна ТУТ

БЕЛАРУСКАЕ ЧЭЛСІ

Наймацнейшае ўражаньне Менск зрабіў на мяне ня нейкім маляўнічым кварталам ці будынкам, а звычайнай чорна-белай фатаграфіяй у юбілейным альбоме да 900-х угодкаў гораду. Сярод знаёмых сталінскіх краявідаў з ГУМамі ды КГБ там было і некалькі здымкаў старога Менску. Я доўга разглядаў адзін зь іх, намагаючыся прыпомніць адлюстраваную мясьціну. Зьняты з вышыні фрагмэнт гарадзкой забудовы нагадваў хутчэй старую Вільню — крывізною вулак, перапляценьнем праходных двароў і душэўнай прыземленасьцю дамкоў. Але я дарэмна напружваў сваю памяць. Гэта былі зьнесеныя на пачатку 1970-х кварталы вуліцы Нямігі.

Пасьля таго завочнага знаёмства я проста захварэў на тую незнаёмую Нямігу. Я зайздросьціў тым, хто калісьці хадзіў па яе тратуарах, хто некалі нешта набыў у яе крамках ці, як Адам Глёбус, шпурляў камяні ў яе ўжо нежывыя вокны ў 1972-м. Увесь сталінска-машэраўскі Менск не дараўноўваў Нямізе. Я гадзінамі прастойваў на мосьце каля Дому мадэляў і мадэляваў, якая б гэта вуліца магла быць сёньня. Каб пазбавіцца сваёй настальгіі, я пайшоў да старога менскага інтэлігента, паэта Валянціна Тараса.

— Гэта быў адзін з самых страшных раёнаў, у асноўным камянiцы: простыя, без анiякiх выгодаў, без архiтэктурных упрыгожаньняў. Былi паўдраўляныя дамкi: першы паверх цагляны, другi — драўляны, невялiчкiя балькончыкi. Увогуле вельмi брудны й перанаселены раён. Там у асноўным жыла габрэйская бедната. Там жылi і рамесьнiкi габрэйскiя, i ювэлiры, i шаўцы, i краўцы, i цырульнiкi. Былi і ўкрапіны беларускага насельнiцтва. Дарэчы, на Нямiзе нарадзiўся й жыў паэт Сяргей Дзяргай.

ЖЫЦЬЦЁ ЛІТАРАЛЬНА ВІРАВАЛА

Валянцін Тарас паглыбляўся ў свае ўспаміны, і Няміга пакрысе ажывала ў маім уяўленьні чорна-белымі кадрамі старога дакумэнтальнага кіно.

— У вайну ўсе габрэi пайшлi ў гета. Шмат прыватных рамесьнiкаў Нямiгi загрымелі яшчэ ў трыццаць сёмым. Iх маёмасьць была сканфiскаваная, i яны ўсе зь сем’ямi былi высланыя. У асноўным ва Ўзбэцкую чамусьцi ССР. На бераг Аральскага мора. Але вось гэтая нямiская традыцыя захавалася нiбы ў паветры. I ў часе вайны там аднавiлiся розныя прыватныя майстэрнi. Нават iснавала некалькi невялiчкiх кавярняў.

Цёплая згадка пра «невялічкія кавярні» ня толькі пацьвердзіла колішнюю асацыяцыю са старой Вільняй. Дзякуючы ёй у старых дакумэнтальных кадрах пачаў зьяўляцца колер.

— Няміга была вельмi своеасаблiвая, калярытная перш за ўсё сваiм чалавечым асяродкам. Там жыцьцё лiтаральна вiравала. I вось пасьля вайны пайшло страшэннае нiвэляваньне ўсяго нашага, усяго самаснага. Разбураны горад, разбураныя вёскi, усё паспальвана. Загiнуў сапраўды кожны чацьверты, калi ня кожны трэцi. I панаехалi з Расеi спэцыялiсты самых розных кiрункаў i прафэсiяў. Iнжынэры, будаўнiкi, настаўнiкi й шматлюднае чыноўнiцтва. I пачалося нiвэляваньне гораду. Менск адбудоўваўся адразу ў клясычным iмпэрскім сталiнскім кшталце. Цяжкавагавыя гэтыя будынiны… Калi зьнiкла Нямiга, зьнiкла i вельмi цiкавая, нейкая шчымлiвая такая нота — з жыцьця гораду, зь яго адметнасьцi. Хоць ён нiколi вялiкай прыгажосьцю не адрозьнiваўся. Але ўсё ж такi былi нейкiя акцэнты… менавiта нашы. Старога беларускага гораду. Дзе, на жаль, з аб’ектыўных прычынаў было мала беларусаў. Было больш габрэяў, палякаў, расейцаў. I ў той жа час гэта ўсё ж быў беларускi горад. I вёска беларуская, i мястэчка прыўносiлi сюды калярыт такой правiнцыйнасьцi, крыху вясковасьцi. Але ў тым i была прыемнасьць гэтай гарадзкой мэлёдыi.

Я слухаў старога менчука й ніяк ня мог зразумець — чаму Няміга не была апетая ў вершах? Я гартаў у бібліятэках беларускія кніжкі канца шасьцідзясятых у надзеі пачуць голас калі не пратэсту, дык шкадаваньня. Але ніякай трывогі ні ў кога не было. Наадварот. Вельмі аптымістычна гучаў адзін абзац з кніжкі «Горад і годы», таксама прысьвечанай юбілею 1967-га. Артыкул распавядаў пра пляны будучых стратаў.

«Вялiкае значэньне для разгрузкi руху ў цэнтры гораду мае арганiзацыя пасажырскага руху па лiнii, якая дублюе Ленiнскi праспэкт. Такiм кірункам з захаду, згодна з генэральным плянам, зьяўляецца ланцуг магiстраляў у складзе вулiц Горкага, Нямiгi, Мясьнiкова, Люксэмбург, Савецкiх пагранiчнiкаў. Каб выкарыстаць гэтую лiнiю, неабходна пабудаваць мост церазь Сьвiслач (ён ужо будуецца), пашырыць вулiцу Нямiгу i пракласьцi шляхаправод па вулiцы Люксэмбург».

Адзіным тэкстам, прысьвечаным захаваньню вуліцы, быў артыкул у газэце «Правда» за 1969 год Зянона Пазьняка й Лявона Баразны:

«Менск — горад з прамымi, шырокiмi вулiцамi, з сучаснымi шматпавярховымi дамамi, зусiм яшчэ юнымi паркамi й сквэрамi. Увесь ён так i сьвецiцца маладосьцю, хоць за плячыма ў яго ўжо дзевяць стагодзьдзяў i вялiкая слаўная гiсторыя. Каб хоць крышку пазнаёмiцца зь ёю, трэба спусьцiцца па Камсамольскай вулiцы ўнiз…

Тут цiхiя старыя вулiцы, нязвыкла вузкiя й нават крыху цесныя. Асфальту няма. Замест яго — шлiфаваны камень альбо проста брук. Тратуары аздобленыя плiткаю. Увечары спакойна гараць каваныя лiхтары ды мiгцiць сьветлавая рэкляма, запрашаючы зайсьцi ва ўтульныя кавярнi з самабытнымi й арыгiнальнымi iнтэр’ерамi. Адчыненыя дзьверы стылiзаваных у нацыянальным стылi крамаў, дзе прадаюцца сувэнiры, вырабы народных майстроў з жалеза, дрэва, скуры, непаўторныя й чыста «менскiя». Побач — букiнiстычная кнiгарня, музэй-майстэрня старажытнага рамяства, турыстычнае бюро, клюб фотааматараў…

Але ўсё гэта можа аказацца нязбытным. Стануць на месцы старых, з чырвонай цэглы дамкоў высокiя прыгажуны са шкла й бэтону, i можа быць, з часам нават вулiцу пераймянуюць — назавуць Нямiгу Сонечнай цi Паднябеснай… Прынамсi пакуль што архiтэктары зь нядбайнасьцю канцылярыстаў закрэсьлiлi нашую фантазiю, якай мы толькi што падзялiлiся».

Уяўляю, якія паблажлівыя ўсьмешкі гэты артыкул мог выклікаць тады ў будаўнікоў сталіцы, якія плянавалі ўзьвесьці, як пісаў у часопісе «Строительство и архитектура Белоруссии» архітэктар Ігар Мусінскі, «беларускае Чэлсі, толькі лепш». Аўтар, пэўна, меў на ўвазе ня лёнданскае прадмесьце, а небасяжны раён Мангэтану. Праўда, на вялікі жаль архітэктара, ягонаму праекту не наканавана было ажыцьцявіцца цалкам. «Чэлсі», толькі горш, паўстаў на заходнім баку вуліцы. А зь першымі павевамі дэмакратыі зьявілася і пытаньне пра далейшы лёс усходняга боку. На якім, згодна праекту Мусінскага, мусілі стаяць хмарачосы. Архітэктар няспраўджанага праекту дзяліўся сваімі думкамі:

«Я не гісторык архітэктуры. Але нават ня будучы ім, магу з пэўнай ступеньню аб’ектыўнасьці меркаваць пра каштоўнасьці падманныя і сапраўдныя. Па-мойму, кожнаму неперадузятаму чалавеку ясна, што ўзводзіць у ранг гістарычных помнікаў старыя хлявы, адна- і двухпавярховыя дамы, разьмешчаныя паміж вуліцамі Нямігай і Рэвалюцыйнай, проста несур’ёзна. Цяжка нават уявіць, як могуць гэтыя разваліны, у прамым і пераносным сэнсе, быць у гармоніі з сучасным комплексам заходняга боку».

1999, сьнежань

Працяг будзе