У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.
У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.
Замовіць кнігу можна ТУТ
ВУЛІЦА Ў ФОРМЕ ЛІТАРЫ S
У 1967-м Менск адзначаў свой дзевяцісотгадовы юбілей. Менавіта тады ўлады прынялі рашэньне пра поўны знос самай старажытнай вуліцы, якую не закранула нават вайна, самай легендарнай менскай вуліцы, ад назвы якой і пайшло летазьлічэньне сёньняшняй беларускай сталіцы. Лепшага «падарунку» гораду-юбіляру савецкая ўлада прыдумаць не магла. І вось, калі ўдарылі першыя чыгунныя бабы, на месцы гэтага працяглага зносу штодня стаў зьяўляцца адзін менскі школьнік. Ён нібы вычуваў, што творыцца нешта непапраўнае. Але зрабіць нічога ня мог. Ён нават ня меў фотаапарата. Адзінае, на што спадзяваўся, гэта на сваю дзіцячую памяць. Яго праганялі бульдазэрысты, вуліца ператваралася ў руіны, а ён кожны дзень пасьля ўрокаў сьпяшаўся на Нямігу.
Імя гэтага хлопчыка ў Беларусі вядомае. Гэта Ўладзімер Бярбераў, кіраўнік фольк-гурту «Ліцьвіны». У ягонай кватэры, застаўленай старымі грамафонамі, народнымі музычнымі інструмэнтамі, рарытэтнымі тэлевізарамі ды радыёламі, я слухаў успаміны пра Менск, якога ўжо няма й ня будзе.
— А была выдатная вуліца, у форме лацінскай S, тыповая барочная. Было вельмі шмат маленькіх двароў, і ўсе нейкай незвычайнай формы. Цяпер калі паглядзець, за крамай «Панасонік» стаіць мур. А гэта ж цэнтральны мур дому, які я цудоўна памятаю. За ім — другая палова дому, яна й цяпер стаіць. А з гэтага боку зьнесьлі. І бачна, што гэты дом быў убудаваны ў гарадзкі вал, ад якога сёньня не засталося нічога. Зьлева ад дому ёсьць пагорак. Дык вось калі на гэты пагорак забрацца, тады й відно, што гэта малюсенькі фрагмэнт валу. А тады на гэты пагорак вяла лесьвіца. Драўляная лесьвіца ішла зьлева ад дому. І ўсё гэта было далёка ў дварах. Калі была Няміга, трэба было адзін двор прайсьці, у другі перайсьці й апынуцца перад гэтым домам, лявей якога лесьвіца. Па ёй падняцца. І далей чалавек апынаўся на драўляным памосьце, які быў над дваром ужо па вуліцы Рэвалюцыйнай. І памост таксама мацаваўся ў мурох дамоў. На ўзроўні трэцяга паверху. Чалавек памостам праходзіў крышку над дваром (яшчэ з памосту можна было паглядзець на дахі аднапавярховак) і спускаўся драўлянай жа лесьвіцай у двор — вузенькі, шырынёй з грузавік, дворык. І там была ўваходная брама. Здаецца, каб не было высакавата, можна было б не ісьці праз браму, а з памосту скочыць у гэты дворык. Увесь дварок быў зарослы бур’яном. Але ж самае цікавае — арка. Усё зьверху замкнута, завершана, як трэба. Выразна. Маўляў, калі цябе туды ня клічуць, дык і не ўваходзь.
УСЕ ДВАРЫ БЫЛІ ПРАХАДНЫМІ
Колькі разоў я чуў ад многіх паважаных мною менчукоў, што ня варта ліць сьлёзы па Нямізе. Маўляў, у архітэктурным пляне яна была мала цікавая. Ня кажучы ўжо пра якасьць жыцьця. Што яна нават як турысцкі аб’ект ня вытрымала б канкурэнцыі з Траецкім прадмесьцем альбо зь Верхнім горадам. Што яна даўно й заслужана згубіла права называцца галоўнай вуліцай сталіцы на карысьць галоўнага праспэкту. Але Няміга — ня вуліца. Гэта ўнікальны раён. Калі глядзець на фатаздымкі Нямігі, зробленыя зь верхніх паверхаў Белпрампраекту, бачыш, што амаль усю прастору пахаванага раёну займаюць двары. Вузкі ручай вуліцы цячэ праз награмаджэньні дамоў.
— Прахаднымі былі абсалютна ўсе двары. Але большасьць двароў былі замкнёныя. І іх можна было зачыніць зь дзьвюх вуліц адначасова. А было шмат двароў і абсалютна замкнёных. Калі вароты ў арцы дому зачыненыя, дык усё, трапіць туды немагчыма. Пад’езды былі ўсе з двара. І ў адным двары быў, напрыклад, пад’езд, які меў мармуровую лесьвіцу, што проста з двара й пачыналася. Ад парогу і — пайшла на другі паверх. І ніякіх дзьвярэй. А нашто дзьверы? Двор жа замыкаецца. Таксама на Нямізе былі і драўляныя дамы. Сярод усёй гэтай досыць цеснай забудовы трапляліся звычайныя драўляныя аднапавярхоўкі, даўжынёй, можа, са дзьве хаты нармальныя.
Зайдзіце за дом Мусінскага. Там, дзе ў двор упіраецца вуліца Віцебская. Дом № 21, як бачыце, рэзка сыходзіць управа, у бок Раманаўскай слабады. Насупраць гэтага будынку стаяў іншы.
— За Нямігу ішлі дзьве вуліцы. Яны, дарэчы, скрыжоўваліся пад вельмі вострым кутом і зьліваліся далей у адну. І там, дзе яны зьліваліся, стаяў трыкутны двухпавярховы дом. Толькі востры кут у яго быў зрэзаны — роўна настолькі, каб там памясьціліся дзьверы. Гэта быў уваход у пад’езд. Прычым гэты дом меў лёджыі. Драўляныя, праўда, і ўсе яны ўяўлялі сабой адну суцэльную канструкцыю. Адна драўляная канструкцыя пакрывала ўвесь фасад.
Я гутару з чалавекам, старэйшым за мяне гадоў на дзесяць. А адчуваньне такое, быццам паміж намі — не адно стагодзьдзе. У якой яшчэ сталіцы магчымы падобны эфэкт? Я слухаю й жыва ўяўляю сабе і гэты лябірынт маленькіх двароў, і той трыкутны дом зь лёджыямі, і тыя сутарэньні, што падчас паводкі затапляліся вадой, бо за стагодзьдзі значна падрос культурны пласт зямлі. Не людзей, на жаль.
АБЫЯКАВАСЬЦЬ І АГРЭСІЯ
— Я сустракаў на свае паходы дзьве рэакцыі людзей, што жылі ў гэтым раёне: абыякавасьць і агрэсія. Некаторым гэта страшэнна не падабалася, маўляў, можа я злодзеяў наводжу. А іншыя лічылі, што я шукаю нечага, каб паказаць замежнікам, каб дыскрэдытаваць сваю дзяржаву. Ну а трэцім падавалася, што вось такія цікавяцца, кажуць, што тут помнікі архітэктуры, але празь іх мы каторы год ня можам кватэры атрымаць. Дамы ня зносяць, і мы вымушаныя ў іх жыць. Шчыра кажучы, я ня бачу тут ніякай лёгікі. Дай адразу кватэру таму, хто жыве пад аркай. Бо ён жыве ў нежылым памяшканьні. Фактычна ён ня мае кватэры. Звычайна пад аркай існаваў пакойчык, і вакно выходзіла ў арку. Дзьверы найчасьцей таксама. Гэта ўжо пры саветах сталі кватэры. А ў дарэвалюцыйны час гэта быў службовы пакой для таго, хто ў гэтую ноч дзяжурыць. Для вартавога.
Уяўляю сабе жыцьцё ў тым пакоі вартавога, у старым горадзе, на вуліцы, якой не відаць канца. Бо пэрспэктывы абмежаваныя паваротамі Нямігі. А над усім краявідам пануе Петрапаўлаўскі сабор…
— Пачалі зносіць Нямігу разам з чэхаславацкімі падзеямі. 1968 год. А зносілі так. Калі ісьці ад Траецкага, дык за Белпрампраектам увесь гэты бок зносіўся найперш. Годзе ў 1971-м ужо зносілі правы бок. Капітальныя дамы з чырвонай цэглы. Такія крэпасьці. З каванымі бальконамі. Памятаю каваны балькон з драўлянай падлогай… Шыкоўна выкаваны. Калі зносілі, было відно, што гэты дом стаяў тады, калі суседняга яшчэ не было. Бо былі закладзеныя дзьверы, такі выразны фігурны дзьвярны прахон. Былі й легенды. Быў, напрыклад, адзін дзядзька, які сьцьвярджаў, што калі ён быў малы, ён мог падваламі прайсьці праз усю Нямігу. Тут, у раёне цяперашняга Дому мадэляў, спусьціцца ў падвал і выйсьці амаль што насупраць «Валадаркі». Было такое ўражаньне, што Менск будаваўся паводле прынцыпу «месца не павінна пуставаць». Хоць малюсенькі дамок ды ўставіць, калі ёсьць куды. Але за што можна ўхваліць продкаў — ім не прыходзіла ў галаву, што трэба нешта зьнесьці, каб новае збудаваць. Зносілі толькі драўляныя хаты ці будынкі, якія не маглі адрамантаваць. А больш капітальныя дамы заставаліся і з бакоў абрасталі дамамі наступнай эпохі. У 1974-м тое, што засталося, а заставалася прыкладна дзьве трэці забудовы, гэта ўсё за адну ноч узарвалі сапёры. Усё адразу. І той трыкутны дом таксама.
ГОРАД ПАЛАЦАЎ
Колькi разоў я чую ад людзей рознага веку, але аб’яднаных жаданьнем любiць Менск, прыкладна такую фразу: «Ах, якi б мог быць наш горад! Калi б…» Далей звычайна ідуць варыянты. Калi б царскiя намесьнiкi не былi такiмi актыўнымi ў сваiм жаданьнi бачыць за вокнамi родны Тамбоў. Калi б фашысты з саветамi не бамбілi горад з такой iнтэнсіўнасьцю. Калi б Менск не перайшоў мiльённы рубеж у колькасьцi няроднага сабе насельнiцтва. Калi б ня ўзьнiкла патрэба пашырыць Нямiгу дзеля стварэньня паралельнай праспэкту магiстралi. Калi б не прыйшлося будаваць мэтрапалiтэн i новы вакзал. I яшчэ дзясяткi «калi б».
А якi прыгожы быў бы горад, калi б у iм зусiм не было жыхароў. Нядаўна я ўбачыў яго такiм. На карціне мастака Язэпа Драздовiча «Горад Палацаў». На гэтым палатне пануе дрымучы лес да самага далягляду. I нiбы напамiны аб былых цывiлiзацыях цi сьляды якiх прышэльцаў над цёмным неаглядным лесам белымi прывiдамi ўзвышаюцца дахi сьветлых палацаў. Але карцiна мастака ўразiла мяне ня столькi фантасмагарычным сюжэтам, колькi выяваю палацу пасярод гэтага лесу. Палац — ледзь ня копiя сёньняшняга Палацу Рэспублiкi. Што гэта? Адно толькi чыстае супадзеньне? Цi генiяльнае прароцтва мастака?
2001, студзень
***
Аднойчы на старым фота я не пазнаў Менску. Настолькі ён быў непадобны да самога сябе. Дакладней, я не пазнаў Мінск. На здымку, зробленым з вышыні птушынага палёту, я бачыў стары эўрапейскі горад. Зьвілістыя вуліцы сьцякаліся да вялікага пляцу, на якім дамінаваў велічны сабор са званіцаю. Падказку я знайшоў у будынку Марыінскага касьцёлу. У астатнім горад з вышыні нагадваў хутчэй сёньняшнюю Вільню. Здымак быў зроблены нямецкім лётнікам 25 чэрвеня 1941 году, на чацьвёрты дзень вайны. Нават пасьля жудаснага нямецкага бамбаваньня горад захаваў сваю мудрагелістую структуру, якая складалася стагодзьдзямі.
«РУІНЫ СТРАЛЯЮЦЬ»
Апошні раз жывая Няміга мільганула ў фінале кінакарціны Віктара Турава «Праз могілкі». Дабівалі яе кіношныя немцы ўжо ў іншым фільме — шматсэрыйным палатне Віталя Чацьверыкова «Руіны страляюць».
На паваенных карцінах, прысьвечаных адбудове новай сталіцы, муляры і тынкаркі выяўленыя маладымі, з шырокімі ўсьмешкамі на шчасьлівых тварах. На гэтых палотнах сацрэалісты схлусілі толькі часткова. Ня выявіўшы побач з радаснымі будаўнікамі сацыялізму сумных мужчын у паношанай нямецкай уніформе. А яшчэ… Няўжо з такімі самымі ўсьмешкамі руйнавалі ацалелыя кварталы Ніжняга рынку, узрывалі дамініканскі сабор, трушчылі Халодную сынагогу? Цікава, палонныя немцы таксама ўдзельнічалі ў тым руйнаваньні?
Менск саступаў месца Мінску. Але як не бывае Масквы без Арбату ці Вільні бяз Замкавай, як няма Кіева без Андрэеўскага ўзвозу, так ня будзе і Менску безь Нямігі і Ніжняга рынку. Ніводзін аматар мінскай чысьціні не пераканае мяне ў адваротным. Таму калі і вернецца Менск, любімы сваімі жыхарамі, дык пачынаючы са зьменаў на сваёй самай легендарнай вуліцы.
Стоячы некалькі гадоў таму перад старажытнымі спарудамі ў Эгіпце, як сумленны турыст я намагаўся ўразіцца. І, як эгіпецкі вярблюд, сузіраючы велізарныя скульптуры Люксару, зусім нічога не адчуваў. Мяне не краналі тыя тысячы гадоў, што прамінулі ад часоў стварэньня гэтых храмаў. Я заставаўся халодным да маштабу фараонскае пыхі. Але кожнага разу хвалююся, калі пабачу невядомы здымак зьнішчанае Нямігі. І, як відаць з жывасьці гэтай тэмы ў сеціве, Няміга хвалюе не аднаго мяне.
Зрэшты, аднаўленьне ўжо пачалося. Ідзе абмеркаваньне будучыні раёну. І цікавяцца найперш тыя, хто старую Нямігу ніколі ня бачыў, але каму ня ўсё адно, у якім горадзе жыць. Архітэктар Уладзімер Папруга зрабіў дэталёвы плян рэгенэрацыі старога гораду з вынасам за ягоныя межы дзьвюх транспартных артэрыяў. І мне лягчэй уявіць адбудову ў будучыні Старога гораду зь Нямігай, з Замчышчам і Казьмадзям’янаўскай, чым абураных мінчан, што паўстануць на абарону выдатнага помніка архітэктуры канца ХХ стагодзьдзя «Гандлёвы дом на Нямізе». Вуліца вернецца ў свае берагі разам са зьяўленьнем карэнных менчукоў.
А пакуль што пакажу фокус. Як адчуць сябе ў Старым горадзе. На ўсходнім баку Нямігі пабудаваны гандлёвы комплекс з паркінгам. Называецца «Ўспамін пра Нямігу». Дэкаратыўныя фасады «пад старыну» ўзьнятыя на шэрыя слупы. Больш слушнай назвай была б «Памяці Нямігі». Але ёсьць месца, дзе гэтая канструкцыя глядзіцца проста ідэальна. Зайдзіце ў Петрапаўлаўскі сабор. І паглядзіце ў вокны, што з правага боку. Звыродлівай пляцформы не відаць. У вокнах толькі дахі несапраўдных дамоў. І з вокнаў царквы лінія дахаў глядзіцца так, нібы дамы стаяць не на супрацьлеглым баку вуліцы, а на Ракаўскай. Як некалі і было.
Канец
Папярэднія публікацыі
«А графаманаў трэба расстрэльваць»
Бедныя бабулькі паехалі на Польшчу
Сынтэз паганства і хрысьціянства
Дом творчасьці часоў Вялікага тэрору
Выкінуты «за непатрэбнасьцю» рай
«Быў час, быў век, была эпоха…»
Стары Новы год у Каралішчавічах
Хто закончыў «школу наадварот»
