Улады Беларусі адмовіліся запрасіць назіральнікаў АБСЭ на «адзіны дзень выбараў» 25 лютага. Чым гэтыя назіральнікі нязручныя для Лукашэнкі, як беларускі сувэрэнітэт рэжуць быццам каўбасу і як зьмяніліся амэрыканска-беларускія адносіны пасьля 2020 году, расказвае амбасадар Злучаных Штатаў у АБСЭ Майкл Карпэнтэр.
Сьцісла:
- Беларусь як дзяржава АБСЭ з уласнай волі ўзяла на сябе абавязаньне ладзіць свабодныя і справядлівыя выбары. Адмова запрасіць назіральнікаў АБСЭ на выбары кажа пра тое, што ў Беларусі працягваюцца антыдэмакратычныя тэндэнцыі.
- Прычыны не запрашаць назіральнікаў, якія назваў прадстаўнік Беларусі ў АБСЭ Андрэй Дапкюнас, — гэта «дымавая завеса»
- Мы вельмі ясна далі зразумець, што падтрымліваем мірныя дэмакратычныя зьмены ў Беларусі. І выбары — ключавы спосаб зрабіць гэта.
- Паўзучая анэксія Беларусі Расеяй у апошнія пару гадоў прасоўваецца вельмі хутка. І гэта толькі пытаньне часу, калі сувэрэнітэт і незалежнасьць Беларусі апынуцца пад сумневам.
- Да 2020 году былі сапраўдныя намаганьні захаваць беларускі сувэрэнітэт і незалежнасьць, а таксама падтрымліваць некаторыя аспэкты беларускай культурнай і нацыянальнай ідэнтычнасьці. Але потым рэпрэсіі пачалі імкліва набіраць абароты. На душу насельніцтва ў Беларусі цяпер больш палітвязьняў, чым у любой іншай краіне сьвету.
- У 1978 годзе Вацлаў Гавэл пісаў пра тое, як грамадзяне камуністычнай Чэхаславаччыны ўрэшце зразумелі, што ўлады ня мелі бачаньня будучыні. І ў той момант ён зрабіўся аптымістам, бо зразумеў, што ў Чэхаславаччыне адбудуцца зьмены. Я не магу прадказваць, калі адбудуцца зьмены ў Беларусі, але вельмі відавочна, што беларускі народ хоча дэмакратычнай будучыні.
— Чаму, на вашую думку, рэжым Лукашэнкі адмаўляецца запрасіць назіральнікаў АБСЭ на «адзіны дзень выбараў»?
— Папярэднія выбары ў 2020 годзе не былі ні свабоднымі, ні справядлівымі. Наконт прычынаў трэба пытацца ў яго самога. Але нам вельмі шкада, што Беларусь не скарысталася магчымасьцю запрасіць назіральнікаў АБСЭ.
Трэба ўлічваць, што гэта абавязаньне, якое Беларусь з уласнай волі ўзяла на сябе, бо яна адна з краін-удзельніц АБСЭ, — ладзіць свабодныя і справядлівыя выбары. Я нагадаю нашай аўдыторыі, што ў Парыскай хартыі вельмі канкрэтна вызначаны абавязак для ўсіх краінаў АБСЭ — дазваляць свабодныя і справядлівыя выбары і дэмакратычныя працэсы.
АБСЭ — гэта залаты стандарт назіраньня за выбарамі. Таму папросту шкада, што рэжым Лукашэнкі адмаўляецца ад такой магчымасьці. Гэта кажа пра тое, што ў Беларусі працягваюцца антыдэмакратычныя тэндэнцыі.
— Сталы прадстаўнік Беларусі пры АБСЭ Андрэй Дапкюнас назваў 4 прычыны, чаму не запрасілі назіральнікаў. Паводле яго: 1) У АБСЭ нібыта адсутнічаюць адзіныя стандарты назіраньня за выбарамі; 2) Існуе крызіс даверу паміж канфліктуючымі краінамі; 3) Перашкаджаюць санкцыі Эўразьвязу ў дачыненьні да чальцоў Цэнтральнай выбарчай камісіі і дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў; 4) Складаная лягістыка, бо Эўразьвяз забараніў авіязносіны зь Беларусьсю і абмежаваў працу памежных пунктаў пропуску. Ці лічыце вы пераканаўчымі нейкія з гэтых прычынаў?
— Калі адказваць коратка, дык не. Пры ўсёй павазе да амбасадара Дапкюнаса я думаю, што гэта ўсё дымавая завеса. Я ўжо сказаў, што ўсе краіны АБСЭ бяруць на сябе абавязаньне дазволіць місіі назіраньня за выбарамі. Бюро дэмакратычных інстытутаў і правоў чалавека АБСЭ ўжо дзесяцігодзьдзямі карыстаецца вельмі яснай мэтадалёгіяй, якая аднолькава ўжываецца для ўсіх краін-удзельніц. Амаль усе краіны АБСЭ карыстаюцца гэтай мэтадалёгіяй.
Няма нейкіх лягістычных праблемаў. І няма прычын, чаму любыя санкцыі супраць прадстаўнікоў Беларусі на выезд з краіны павінны ўплываць на назіраньне за выбарамі ўнутры краіны.
Таму я думаю, што ўсё гэта — наўмыснае заблытваньне пытаньня, і ў гэтым зусім няма сапраўднай прычыны.
— У апошнія гады рэжым Лукашэнкі ўсё больш залежыць ад Расеі. Ці бачыце вы рэальную пагрозу таго, што адбудзецца поўная інкарпарацыя Беларусі ў Расейскую Фэдэрацыю?
— Я б сказаў так: паўзучая анэксія Беларусі Расеяй у апошнія пару гадоў прасоўваецца вельмі хутка. І гэта толькі пытаньне часу, калі сувэрэнітэт і незалежнасьць Беларусі апынуцца пад сумневам. Шкада, што так адбываецца.
Гэта паступовы працэс. Можна сказаць, тут выкарыстоўваецца стратэгія, калі жабку вараць патроху. Ці параўнаць гэта з тым, як па кавалачку, па лустачцы адразаюць салямі. Гэтак жа патроху элемэнты беларускага сувэрэнітэту інкарпаруюць у расейскі працэс прыняцьця рашэньняў.
Шкада, бо Беларусь мае доўгую гісторыю як сувэрэнны суб’ект, доўгую і вартую гонару культурную гісторыю, народ Беларусі надзвычай пакутаваў падчас Другой Сусьветнай вайны. Беларусы намагаюцца аднавіць сваю мову, сваю ідэнтычнасьць, сувэрэнітэт, незалежнасьць. І сумна назіраць як шматвэктарная палітыка мінулага цяпер, па сутнасьці, ператварылася ў аднавэктарную. І гэты вэктар — падтрымка Расеі і, як я ўжо сказаў, паўзучая анэксія.
— Ці бачыце вы нейкія крокі, якія маглі б зрабіць Злучаныя Штаты, каб супрацьстаяць такой інкарпарацыі?
— Злучаныя Штаты за апошнія два фінансавыя гады далі больш за 60 мільёнаў даляраў падтрымкі Беларусі. І гэта значная сума для падтрымкі грамадзянскай супольнасьці, незалежных мэдыя, дэмакратычнага руху.
Мы вельмі ясна далі зразумець, што падтрымліваем мірныя дэмакратычныя зьмены ў Беларусі. І выбары — ключавы спосаб зрабіць гэта. Таму той факт, што рэжым павярнуўся сьпінай да свабодных і справядлівых выбараў, адмовіўшыся дазволіць назіраньне, выклікае пытаньне, што яны маюць намер зрабіць у дзень выбараў.
Вельмі шкада, што так адбываецца, бо гэта магло б быць шляхам да мірнай эвалюцыі. А гэта тое, што мы падтрымліваем.
— У мінулыя гады вы наведвалі Беларусь, нават асабіста сустракаліся з Лукашэнкам і ягонымі высокімі чыноўнікамі. Якія сыгналы вы атрымлівалі ад іх у той час, да 2020 году?
— Думаю, што да 2020 году былі сапраўдныя намаганьні захаваць беларускі сувэрэнітэт і незалежнасьць, а таксама падтрымліваць, у нейкіх межах, некаторыя аспэкты беларускай культурнай і нацыянальнай ідэнтычнасьці, у тым ліку мову.
Мы падтрымлівалі ўсё гэта, падтрымлівалі дыялёг, камунікацыю з афіцыйным Менскам. Але пасьля 2020 году рэпрэсіі пачалі імкліва набіраць абароты. Зьявілася мноства палітычных вязьняў, працэс выйшаў з-пад кантролю. На душу насельніцтва ў Беларусі цяпер больш палітвязьняў, чым у любой іншай краіне сьвету. Цяпер іх у турме прыблізна паўтары тысячы, і яны там толькі за тое, што падтрымлівалі дэмакратычныя працэсы ў Беларусі. Гэта варта шкадаваньня.
— Ці маеце вы дагэтуль кантакты зь беларускімі афіцыйнымі асобамі? Я маю на ўвазе не абавязкова асабіста вас, але агулам прадстаўнікоў ураду ЗША. І як улады Беларусі глядзяць на гэтую пагрозу інкарпарацыі ў Расею, ці спрабуюць яны наладзіць нейкія кантакты з Захадам і неяк аднавіць тую «шматвэктарную» палітыку?
— Як вы ведаеце, мы цяпер ня маем у Менску актыўнай прысутнасьці амбасады, але мы маем магчымасьць камунікаваць зь беларускім Міністэрствам замежных справаў, і мы гэтым карыстаемся.
Мы таксама вельмі актыўна камунікуем зь дэмакратычнымі сіламі. Вы напэўна ведаеце, што нядаўна мы арганізоўвалі стратэгічны дыялёг з удзелам Сьвятланы Ціханоўскай, Аб’яднананага пераходнага кабінэту, Каардынацыйнай рады і іншых структураў дэмакратычных сілаў, якія намагаюцца арганізаваць мірны пераход да дэмакратыі ў Беларусі.
Такім чынам, мы падтрымліваем дыялёг як з афіцыйным Менскам, гэтак і з дэмакратычнымі сіламі, якія бачаць лепшую будучыню для Беларусі.
— Але ці атрымліваеце вы хоць нейкія сыгналы ад афіцыйнага Менску, што яны хочуць хоць часткова аднавіць тое, што было да 2020 году?
— Калі шчыра, я цяпер гэтага ня бачу. Мы вельмі ясна далі зразумець, што чакаем свабодных і справядлівых выбараў, чакаем вызваленьня ўсіх палітычных вязьняў і спыненьня рэпрэсіяў. Калі мы пабачым гэтыя тры рэчы, мы зможам цалкам памяняць характар нашых адносінаў.
Але мы ня бачым зрухаў ні па якім з гэтых аспэктаў, і таму мы захрасьлі ў цяперашняй сытуацыі. І гэта перадусім нэгатыўна адбіваецца на грамадзянах Беларусі.
— Ці бачыце вы як верагодны сцэнар стварэньне новай доўгатэрміновай «жалезнай заслоны», дзе Беларусь будзе цалкам ізаляваная ад рэшты Эўропы?
— Фактычна гэта адбываецца ўжо цяпер. Рэжым у Менску павольна і пасьлядоўна ізалюе Беларусь на міжнароднай арэне. Зноўку ж, гэта варта шкадаваньня.
Я ня думаю, што беларускі народ, беларускія грамадзяне падтрымліваюць, напрыклад, саўдзел у расейскай вайне супраць Украіны. Я ня думаю, што яны хочуць мець з гэтым нешта супольнае. Я думаю, што беларусы хочуць міру і стабільнасьці, хочуць жыць заможна, як усе народы.
Яны хочуць, каб іх дзеці вырасьлі ў лепшай, больш заможнай краіне. Яны хочуць, каб было вяршэнства права і дэмакратычныя выбары, у якіх іх голас сапраўды будзе мець уплыў на будучыню іх краіны.
Усё гэта нармальныя рэчы, да якіх імкнуцца грамадзяне нармальных краін. Думаю, што гэта якраз тое, чаго хоча народ Беларусі. Ня мне вырашаць, але гэта тыя сыгналы, якія я атрымліваю. І шкада, што цяпер рэпрэсіі настолькі моцныя, што людзі практычна ня маюць магчымасьці выказаць гэтыя меркаваньні.
— У Злучаных Штатах часам чуваць галасы ізаляцыяністаў. Да прыкладу, напярэдадні маштабнага расейскага ўварваньня ва Ўкраіну такія людзі сытуацыю ва Ўкраіне называлі чыста эўрапейскай справай. Маўляў, варта пакінуць гэта эўрапейцам. Наколькі, на вашую думку, імаверна, што такія ізаляцыянісцкія галасы стануць панаваць у амэрыканскай палітыцы?
— Гэта не зусім мая сфэра кампэтэнцыі — камэнтаваць амэрыканскую палітыку. Вядома ж, у маёй краіне ёсьць ізаляцыянісцкія галасы, і яны існуюць ужо шмат дзесяцігодзьдзяў, гэта мае доўгую гісторыю.
Урэшце, гэта задача дзяржаўных асобаў тлумачыць, чаму міжнародны парадак, заснаваны на правілах, — у інтарэсах амэрыканскага народу. Чаму стабільнасьць, бясьпека і заможнасьць нашых саюзьнікаў у Эўропе ў выніку спрыяе Злучаным Штатам. Тлумачыць нашыя гандлёвыя адносіны, адносіны паміж людзьмі.
Усё гэта грунтуецца на нейкай стабільнасьці і міры ў міжнароднай сыстэме. І калі ёсьць аўтакратычныя рэжымы, якія імкнуцца зьнішчыць гэтыя дарожныя правілы, дык гэта падрывае бясьпеку і заможнасьць амэрыканцаў у Злучаных Штатах.
Таму гэта нашая задача — тлумачыць такое штодня. Бо гэтыя сувязі не абавязкова відавочныя, і іх трэба тлумачыць падрабязна.
— Якім было б вашае пасланьне тым людзям у Беларусі, якія нас цяпер слухаюць, якія не падтрымліваюць рэжым і штодня сутыкаюцца зь небясьпекай рэпрэсіяў? Бо штодня працягваюцца затрыманьні, арышты, выносяцца прысуды на доўгія турэмныя тэрміны. Пры гэтым людзі спрабуюць нешта рабіць унутры Беларусі.
— Маё пасланьне ў тым, што мы іх падтрымліваем. Мы разумеем, празь які надзвычай складаны пэрыяд яны цяпер праходзяць, бо я казаў раней пра гэтую сьпіраль рэпрэсій.
У 1978 годзе Вацлаў Гавэл, будучы прэзыдэнт Чэхаславаччыны і Чэхіі, а ў той час дысыдэнт, напісаў эсэ «Сіла бясьсільных». Ён пісаў пра тое, як грамадзяне ў камуністычнай Чэхаславаччыне ўрэшце зразумелі, што, нягледзячы на рэпрэсіі, тагачасныя ўлады ня мелі бачаньня будучыні. І ў той момант ён зрабіўся аптымістам, бо зразумеў, што ў Чэхаславаччыне адбудуцца зьмены, што ў будучыні зьявіцца большая адкрытасьць і дэмакратыя.
Гэта быў 1978 год — вельмі цёмны пэрыяд камуністычных рэпрэсій. Спатрэбілася яшчэ 11 гадоў, перш чым адбылася «Аксамітная рэвалюцыя» 1989 году.
Таму надзея ёсьць. Я не магу прадказваць, калі адбудуцца зьмены ў Беларусі, але вельмі відавочна, што беларускі народ хоча дэмакратычнай будучыні.
